Sju fylke og ørten festivalar

Anders Totland og Ingebjørg Eik under markeringa av verdsdagen for psykisk helse. Foto: Mari Mehl / Grenda

Skuleåret 2018/2019 blir det turnear i Hordaland, Buskerud, Karmøy, Oppland, Trøndelag, Akershus og Troms. I tillegg kjem ei rekke festivalar og enkeltarrangement rundt om i landet, som til saman gjer at kalenderen no faktisk er heilt full fram til sommaren 2019.

Det betyr at eg no må takka nei til det aller meste eg blir invitert til det neste året. Det er sjølvsagt litt kjedeleg, samstundes som det er utruleg kjekt å vera så ettertrakta at eg har komme i denne situasjonen, drygt to år etter at eg debuterte som forfattar.

Ikkje minst passar det godt no når eg har sagt opp den faste jobben som journalist, og blir fulltidsforfattar heilt på skikkeleg.

Så no gjeld det berre å finna nok tid til å skriva, så det kjem nye bøker òg etter kvart. Den første er venta alt i august, og går alt etter planen kjem det endå ei ny bok i haust. Meir om det seinare.

No skal eg nemleg ut på jobb, i det som blir siste arbeidshelg som journalist.

 

Årets vakraste bokomslag

Onsdag 25. april kåra Grafill fjorårets vakraste bøker. Blant dei store vinnarane var Rune Markhus, som vann ein heil drøss med prisar.

Blant anna fekk han gull i kategorien ungdomsbokomslag for ungdomsromanen Så lenge ingen ser oss. Sidan det er eg som har skrive boka, og er utruleg nøgd med arbeidet til Rune (som òg har stått for omslag, illustrasjonar og utforming av Engel i snøen), er dette sjølvsagt stor stas.

Dette skriv juryen:

Det håndtegnede symbolet i komplementærfarger på forsiden etablerer en stemning som på en dempet måte signaliserer det vonde temaet. Det samme gjør den håndskrevne typografien. Baksiden viser interiør om natten. Her er strekkoden, logoer og grafiske elementer integrert i illustrasjonen på finurlig måte.

Alle vinnarane i årets kåring finn du her.

Nytt år, nye oppdrag

I løpet av kort tid har forfattaroppdraga blitt ein stor del av jobben min. Då snakkar eg ikkje om skriveoppdrag, men om oppdrag ute i felten, der eg møter ungdommar, vaksne og gamle for å lesa, spela og snakka om skriving.

Berre i haust har eg besøkt rundt 5.000 skuleelevar, og sidan i fjor haust har eg til saman delteke på åtte festivalar, i tillegg til alle enkeltoppdraga og DKS-turneane rundt om i landet.

Og eg må innrømma at det er litt rart å stå på timeplanen. Mange stader veit ikkje ein gong lærarane kva som skal skje. Det står berre “Anders Totland” på planen, og så er det opp til meg å fylla timen med innhald.

Ofte endar det i ein god kombinasjon av pianospeling, høgtlesing og prat med elevane. Og etter dei aller fleste øktene står det igjen eit lite knippe ungdommar som vil snakka meir, som har noko dei lurer på eller berre noko dei vil ha sagt. Det er dei beste dagane på jobb.

Når me no går over til 2018, har eg bra med arbeid i vente. Mellom anna har eg blitt engasjert til eit internasjonalt festivalsamarbeid, og har fleire turnear og festivalar som alt er settla. Men eg har framleis kapasitet til meir, dersom nokon vil ha besøk. Skrik ut, så kjem eg (eventuelt kan du senda ein epost til totlanders@gmail.com)!

Oversikta over dei ulike opplegga mine finn du her, men eg er ikkje vond å be om nokon ønskjer eit spesialtilpassa opplegg. Alt ordnar seg for den greie, har eg høyrt. Og for dei som har nok pengar.

“Viss det finst noko som heiter introverte thrillarar, kan Totland registrera varemerket først som sist”

Under Ungdomsbokgildet i Drammen i slutten av november, presenterte Stig Elvis Furset den nye boka mi, Så lenge ingen ser oss. Eg var der ikkje sjølv, men heldigvis har arrangøren lagt ut videoopptak.

Så her kan du høyra kva Furset har å seia. Eg kan røpa at det er ganske fint. Elles hadde eg neppe lagt det ut her.

Og vil du lesa kva bokmeldarane meiner om boka, har eg laga ei slags oppsummering av alt skrytet her. Er du derimot ute etter dei kritiske innvendingane, får du leita sjølv.

Eventuelt kan du ta ein kikk på dette innlegget om kva ungdommane meiner om boka. Der har eg samla opp både skryt og kritikk.

Og litt slakt.

Berre eit heilt vanleg menneske

Eg bur midt i eit sjukehus. Det er nesten heilt sant. For berre eit par generasjonar sidan var heile bygda eg bur i del av sjukehuset.

Eg bur også på ein gard. Ikkje fordi eg er bonde. Det er eg nemleg ikkje, sjølv om eg har ein kjøkenhage på same storleik som ein middels byhybel. Men heile bygda er omkransa av eigedomane til bonden. Når eg går for å bade om sommaren, er det hans utmark me traskar over. Det er hans strender.

Og det er hos bonden me hentar juletreet.

Før var det sjukehuset som eigde både garden og strendene. Sjukehuset og garden var to sider av same sak. Bakkane var fulle av pasientar, og på skulen fekk elevane undervisningsfri for å delta i potetsankinga om hausten.

Ein slik symbiose mellom ei bygd og eit psykiatrisk sjukehus er nesten utenkjeleg i dag. Men for dei som har vakse opp her, har dette samspelet vore heilt naturleg. Den godt vaksne kvinna som rulla rundt i graset rett attmed skulevegen hadde liksom alltid vore der – på same måte som den veldig blide mannen som alltid ville snakka om vêret.

Sjølv er eg tilflyttar, men ho eg er gift med har budd her heile livet. Det same har ungane mine. Og eg er heilt overtydd om at det gjer noko med dei. Noko som ikkje kan lærast på skulen, og i alle fall ikkje gjennom haldningskampanjar.

Sjølv om tidene har endra seg, er det framleis noko som heng igjen.

Pasientane jobbar ikkje ute lenger. Ikkje inne heller. No får dei medisinar og samtaleterapi og skil seg ofte ikkje merkbart frå pleiarane dei går tur saman med, til og frå butikken. Det er den mest trafikkerte pasientruta, akkurat passe kort og likevel fjernt frå dei stengde korridorane.

Ein fredag, nokre månader etter at eldstemann begynte i 1. klasse, gjekk eg for å henta han. Til vanleg gjekk han heim sjølv, men eg hadde fri og visste at han ville setja pris på å bli henta, slik mange av klassekameratane, i alle fall dei med lengst skuleveg, blei kvar einaste dag.

Me var så vidt komne ut av skuleplassen då me såg ein mann som låg i grøfta på andre sida av vegen.

– Berre vent litt, sa eg, – så spring eg over vegen for å sjå om han treng hjelp.

– Eg har trøbbel med pumpa, sa mannen då eg hjelpte han på beina og heldt eit godt tak rundt den slappe kroppen, så han ikkje skulle falla saman igjen.

Han var tung i blikket, sleit med å formulera seg. For å vere heilt ærleg trudde eg ikkje eit sekund på forklaringa. Alt tyda på at han var rusa, på eit eller anna.

– Skal eg ringa etter hjelp? spurde eg.

– Kan du ikkje berre følgja meg bort dit? svara mannen og peikte over jordet mot sjukehusbygningane som ligg delvis skjult bak dei gamle trea.

– Klart eg kan, sa eg, og då eg var trygg på at han klarte å halda seg oppe sjølv, hoppa eg over autovernet, skunda meg over vegen og tok junior med tilbake.

– Me skal berre følgja han bort til sjukehuset, så går me heim, forklara eg medan me kryssa vegen.

Junior nikka. Tok meg i handa og sa ingenting. Med den andre neven støtta eg mannen, som framleis sleit med å finna balansen. Prøvde å småsnakka for at stemninga ikkje skulle bli rar.

– Synest du det var skummelt?

Me var på veg heimover då eg spurde. Guten såg berre rart på meg.

– Kvifor skulle eg det? spurde han. – Det var jo berre eit heilt vanleg menneske.

 

Teksten stod først på trykk i Tidsskriftet for den norske legeforening i juni 2017.

Draumen eg aldri bar på

Eg var 19 år då eg møtte veggen. Den siste månaden hadde kroppen fått meir giftstoff enn næringsstoff, og søvn var kun eit nødvendig onde mellom arbeidsøktene. Eg var ung og ambisiøs, og hadde ingen grenser. Så sa kroppen stopp.

Etter ein velfortent personalfest, der me på kjøkenet feira saman med servitørane at ein vellukka julebordsesong var omme, var det slutt på kreftene.

Eg vakna i mi eiga seng, men var ikkje meg sjølv. Armane, som flittig hadde sjonglert gryter og tallerkar for å metta tusenvis av gjester den siste tida, ville ikkje lystra. Beina var kopla ut.

I staden for å pakka sekken og gjera meg klar til juleferie, blei eg liggande og lura på om eg i det heile ville komma meg heim til jul.

Åleine, sliten og forvirra.

Med tida til hjelp kom eg meg ut i dusjen, og klarte på eit vis å komma meg til bussen. Den tre timar lange turen heim hadde aldri før vore lenger.

 

”Kan me bada?” spør Emil.

Fireåringen sit tett inntil meg, med eit pledd over beina. Den kalde elva renn stille ein meter frå oss. Det er kveld og begynner å bli kaldt. Han har ikkje lyst å bada, men vil sjekka om han får lov. Sånn i tilfelle.

”Sjølvsagt kan me bada,” seier eg og heller litt meir kaffi i koppen.

Saman går me langs elvebreidda. Me studerer småfisk og sankar kvist og kvast til det vesle bålet me har kveikt mellom teltet og elva. Det brenn ikkje så godt. Veden er våt, og det knitrar meir enn det varmar. Det gjer ingenting. Sola har enno ikkje forsvunne heilt bak tretoppane.

Me spenner sand på dei siste glørne, og kryp inn i teltet. Fortel skrøner og ler, til junior sovnar i armkroken.

 

Eg var 19 år då eg møtte veggen. Det gjekk dryge to månader før eg kom meg tilbake på jobb. Det var akkurat lenge nok til at planane om å flytta austover til sommaren, der eg skulle ”slå gjennom” som kokk, gjekk i vasken. Sjukefråveret gjorde at fagprøven måtte utsetjast. Alt eg hadde jobba målretta for dei siste åra forsvann føre augo på meg som snøfnugg om våren.

I mellomtida hadde legane gjort undersøkingar og filma meg innvendig, både eine og andre vegen. Konklusjonen var noko diffus, men det låg i korta at eg måtte gjera noko alvorleg med livet om eg ikkje skulle få magesår før eg fylte 20.

 

Alva strekker seg så høgt ho klarer. Dei nederste greinene er alt reinska. No er det bringebæra som heng på toppen av buskane som skal hentast. Toåringen er ustoppeleg.
Eg lukar nokre frøsådde ugrasspirer frå aspargesåkeren, kjenner lukta av løpstikke frå naboplanta og unngår så vidt å trø på ein av dei ørten jordbærstiklingane som sprer seg utover.

To små karar kjem springande mot meg.

«Kan me verkeleg eta denne?» spør nabogutten.

Spørsmålet kjem støtt frå venner som er med junior i kjøkenhagen, der han byr på alt frå fransk estragon til skvallerkål og løvetann som veks vilt langs gjerdet. Svaret er som regel det same; det meste som veks i hagen kan etast.

Me kuttar ned rabarbraen, og lagar råsaft av stilkane. Enno er det tidleg på sommaren, og rabarbraen rekk å veksa opp igjen ein gong til før sesongen er over. Langs hekken mot naboen veks jordskokken som stolte solsikker. Dei deilige knollane under bakken er det ingen som ser. Men dei er der.

 

Eg var 19 år då eg møtte veggen. Eg sa aldri at det var det som hadde skjedd. Fortalte at eg kjende meg frisk og rask, men at kroppen hadde fått seg ein støkk. Ambisjonane var dei same som før, eg måtte berre ta eit roleg år heime for å la kroppen henta seg inn igjen først.

Det gjekk ikkje heilt slik. Heldigvis.

 

Månen skin frå stjerneklar himmel. Temperaturen ligg akkurat i grenselandet mellom pluss- og minusgrader. Før morgonen kjem, frys fotspora i gjørma. Eg trekker opp ullstilongsen, knepper igjen buksa og går inn igjen.

Det er kaldt inne, sjølv om eg fyrer hardt i vedomnen. Må fyra for at den vesle tassen som ligg på hemsen ikkje skal frysa. Han søv tungt, og let seg ikkje uroa av at faren romsterer på bakkeplanet. Slik er det for fireåringar som har gått for eigen maskin til eit gammalt sel 630 meter over havet.

Eg stirrar inn på vedkubbane som brenn i den halvopne vedomnen. Ullsokkane som heng til tørk luktar stramt. Det er snart åtte år sidan eg vakna frå draumen om å bli ein fattig, men respektert, kokk. Sju år sidan eg møtte henne eg deler gode og vonde dagar med. Fem år sidan mi nye karriere starta, som journalist i lokalavisa. Fire år sidan eg blei far. To år sidan junior blei storebror. Eit halvt års tid til vesla blir storesøster.

Eg tømmer vatn frå ei plastflaske i kaffikjelen, og set han på vedomnen. Når vatnet kokar har eg oppi kaffien. Eg let det trekka nokre minutt, før eg heller opp ein kopp. Junior snur seg i soveposen, lagar rare sovelydar. Om eit par timar vaknar han til nykokt kakao og ostesmørbrød frå grillen.

 

Denne teksten stod først på trykk hos nettmagasinet Harvest i mai 2014.

Eg er klar for internasjonalt samarbeid

Noko av det kjekkaste eg gjer som forfattar, er å vera ute blant folk. Anten det er på litteraturfestivalar eller på turne for Den kulturelle skulesekken, er det veldig fint å få møta publikum, anten dei er unge eller gamle.

Blant alle dei spennande oppdraga eg har hatt sidan eg debuterte hausten 2015, er det ein festival som særleg skil seg ut. På Skudeneshavn Internasjonale Kultur- og Litteraturfestival (SILK) verkar det nesten ikkje som om det finst grenser for kva dei kan finna på, og eg er så heldig å få vera med på moroa.

I år resulterte det blant anna i eit titals skulebesøk, ein lesekampanjefest, eit lærarseminar og ein kveld med mat, mord og musikk.

Neste år tar me dette samarbeidet endå eit hakk vidare. Gjennom SILK har eg nemleg blitt invitert inn i eit internasjonalt prosjekt, der festivalar rundt om i Europa samarbeider om å engasjera ungdom i aldersgruppa 12-18 år til å lesa litteratur og til å utfalda seg i kreativ skriving.

Prosjektet heiter «Reading for Enjoyment, Achievement and Development of Young People», og er leia av Haugaland vidaregåande skule i Haugesund. I tillegg til SILK, er festivalar frå Portugal, Spania, Irland, Italia og Storbritannia med på laget.

Og eg, då.

Spesielt kjekt er det å bli invitert inn i eit prosjekt som dette, når eg no trappar ned jobben i avisa for å få betre tid til å vera forfattar.

Nøyaktig kva eg skal gjera i dette prosjektet, kan eg ikkje seia så veldig mykje om enno. Men eg kan røpa at det handlar om møte mellom forfattar og ungdom – altså noko eg alt driv ganske mykje med.

Me har alt snakka om fleire spennande aktivitetar som kan vera aktuelle, og det kjem garantert til å bli veldig bra.

Eg gler meg i alle fall.

“Ei veldig fin historie i jula”

I dag tidleg tikka det inn fleire meldingar med spørsmål om eg høyrde på P3 Morgen. Det gjorde eg ikkje, men eg var rimeleg rask med å få kopla meg på då eg forstod kva som stod på.

I studio var nemleg kronprinsesse Mette-Marit for å snakka om kva bøker ho skal lesa i jula. Etter å ha gått gjennom lista si, ville ho òg nytta høvet til å fortelja om ei bok ho har lese, som ho meiner fortener eit større publikum.

Samtalen med programleiar Ronny Brede Aase gjekk ganske nøyaktig sånn som dette:

MM: Det er ei bok eg vil anbefala spesielt til dei som skal gje bøker til barn. Det er ei veldig fin bok som eg las for Ingrid ein dag ho var sjuk. Og det er ei bok som heiter Engel i snøen, som handlar om ein liten gut som døyr. Og den er utruleg fin.

RBA: Engel i snøen?

MM: Engel i snøen.

RBA: Det høyrest veldig trist ut.

MM: Ho er veldig trist, og eg grein jo sjølvsagt. Eg hulka og greidde nesten ikkje å lesa høgt på slutten. Men det tenker eg er ei veldig fin bok, som snakkar litt om sorg. Og jula handlar jo eigentleg mykje om, ikkje berre glede, men også om sorg, og å tenka på dei ein er glad i som har gått bort. Sånn er det i alle fall for meg. Så det synest eg er ei veldig sånn fin historie i jula.

For ein start på dagen, liksom!

Og dette er ikkje første gong kronprinsessa snakkar varmt om Engel i snøen. Tidlegare i år kom ho med same tilrådinga, både på slottet sin Instagram-konto og i eit intervju med Aftenposten Junior.

I ei nøktern stund kan ein gjerne meina at det ikkje bør ha noko å seia kven ein får skryt av. Du veit, Jørgen hattemakar og alt det der.

Men det er det, altså.

Ikkje fordi eg nødvendigvis er meir oppteken av kva prinsesse Ingrid og mora meiner om bøkene mine enn kva Ingrid på Hovedgården ungdomsskole meiner.

Men det er noko me rekkevidda.

Når Mette-Marit fortel om leseopplevinga si på P3 Morgen når det ut til eit heilt fantastisk stort publikum, som gjerne er ei heilt anna gruppe menneske enn dei som elles får høyra om bøkene mine.

Det betyr faktisk ganske mykje.

I alle fall for meg.

Tre bøker til heile familien

Dagens tips: Kjøp ei av årets bøker til jul! Det kan fort gå bra.

Foreldre og besteforeldre er, naturleg nok, dei som kjøper mest barne- og ungdomsbøker. Felles for mange vaksne, er at dei både har pengar og er villige til å bruka dei på bøker. Og det er sjølvsagt bra.

Det er berre eitt lite problem. Veldig mange vaksne går rett i barndommen når dei kjem inn i bokhandelen. Dermed kjempar nye forfattarar og bøker ein umogeleg kamp mot Torbjørn Egner og Astrid Lindgren. Det er ikkje fullt så bra.

Ikkje eit vondt ord om verken Egner eller Lindgren, men det er ein grunn til at dei same, vaksne bokkjøparane ikkje går til nærmaste antikvariat når dei skal kjøpa bøker til seg sjølv.

Det kjem jo så mykje nytt ein må få med seg. Det gjer det òg for barn og unge. Og sjølv om eg stort sett er så oppteken med mine eigne prosjekt at eg knapt får med meg at det finst andre forfattarar der ute, har eg i løpet av året lese nokre nydelege bøker, som absolutt fortener å havna under juletreet.

Det desse bøkene har til felles, i tillegg til at dei er veldig gode, er at eg like gjerne les dei for min eigen del, som for ungane. Dei er smarte, morosame og fengjande.

OK, her kjem det, i fullstendig uprioritert rekkefølgje:

Ei kjedeleg bok av Vegard Markhus

Dette er ei utruleg festleg bok, om ein gut som aller mest ønskjer å komma seg ut av den kjedelege boka han står fast i.

Vegard Markhus, som elles er berykta for å ha skrive ei bok om ein gut som mister tissen, både teiknar og skriv på ein måte som dei fleste av oss berre kan drøyma om.

Og boka funkar perfekt til høgtlesing.

Googolplex av Magnus Holm

Kor stort kan eigentleg eit tal bli? Det er spørsmålet som dannar grunnlaget for heile denne boka. Magnus Holm leikar med orda og tala, så det er ein fryd å lesa.

Det er heilt fascinerande kor mykje det går an å læra medan ein eigentleg berre les ei veldig fin historie.

Hjertet er en knyttneve av Ingrid Ovedie Volden

Dette er strengt tatt ikkje ei bok eg har lese med ungane. Men har du ungar som begynner å bli ungdommar, er dette ein sikker vinnar.

Her er det sjukdom, rare skuleoppgåver, humor, ung kjærleik og det aller meste som skal til for å få klumpen i halsen til å veksa seg stor og god.

Og når du er ferdig med denne boka, kan du gå rett tilbake til butikken og kjøpa Ingrid Ovedie Volden si debutbok, Alt som teller. Den kom ut i fjor, men er framleis ferskvare av topp kvalitet.

I alle fall om du samanliknar med Torbjørn Egner.

Om du framleis lurer på kva du skal kjøpa til jul, kan du sjølvsagt lesa deg opp hos Barnebokkritikk. Dei les og skriv om frykteleg mange barne- og ungdomsbøker i løpet av året. Det same gjer NBU, som skriv om gode bøker på NBUtipset.no.

 

Frå nyttår blir eg forfattar på fulltid

Då eg debuterte som forfattar for to år sidan, og eit halvt år seinare kom ut med den andre boka mi, tenkte eg heile tida at desse forfattargreiene var ein fin ting å halda på med ved sida av journalistjobben.

Lite visste eg då, om alt som var i vente. For sidan den første boka mi kom ut, har livet stort sett vore ein einaste, lang opptur, med stadig nye høgdepunkt.

Det første store målet var å gje ut ei bok. Det gjorde eg i november 2015, då barneboka Vampyrane i Eplehagen kom ut.

Og eg drøymde om å bli illustrert av Gunvor Rasmussen, noko som skjedde då eg skreiv ein av tekstane til Fantasiboka.

Og eg tenkte at det ville vera frykteleg stas å bli gjeven ut på eitt av dei store forlaga. Og skreiv Engel i snøen, som Gyldendal gav ut.

Kva no? tenkte eg då. Jo, eg kunne framleis drøyma om å bli selt til utlandet. Og blei selt til Danmark, der ABC Forlag no har kjøpt rettane til både Engel i snøen og Så lenge ingen ser oss.

Som om ikkje det var nok, har utdrag frå bøkene funne vegen til fleire antologiar.

I haust har eg òg fått oppfylt ein gammal draum, då eg gav ut kokeboka Digg saman med Marius Knutsen, og over nyttår ryktast det at noko eg har skrive òg kan komma på trykk i ei lærebok.

Og så må eg jo nemna kåringa av årets namn i avisa Grenda, der eg er ein av ti nominerte. Det er stas! Sjølv om det skal noko til å vinna, er det veldig kjekt å vera nominert.

Lærebokteksten er forresten ikkje det einaste som skjer over nyttår. Frå 1. januar 2018 går eg nemleg over i eit nytt tilvære. Då er eg ikkje lenger journalist som skriv litt bøker på fritida. Frå nyttår blir eg forfattar på fulltid.

Det betyr ikkje at eg sluttar som journalist. Men frå å vera journalist som skriv bøker, blir eg no forfattar som av og til skriv i avisa. Det er i alle fall sånn eg ser det, når eg no går ned i halv stilling som journalist, for å kunna satsa endå meir på forfattarskapen.

For det er nok å jobba med. Berre vent og sjå. Noko av det eg syslar med om dagen dukkar garantert opp i ein bokhandel nær deg, som dei seier.